ADIKOONO MKPODOHO UTỌ-I WA KE IBIBIO MBONO US∧ YE EDUUWEM UT∧M USEM IBIBIO
AKPA IWUOD
ADIKOONO MKPODOHO UTỌ-IWA KE IBIBIO MBONO
US∧ YEEDUUWEM UT∧M USEM IBIBIO
1.1 SE IBA KE ISỌӢ
Usem Ibibio odo usem mbon kwa esemme odoho usem Niger-Congo asinekke ke oduuk usem Benue Congo, ọmmọ ed∧ññọ ke usuk usiak utịn (South-east) ke idịd Nigeria ke ison Akwa Ibom, eny∧ñ edionno ommo nte keed ke otu ubon usem inaa se iba ke idid Nigeria. Ibibio enie enwaana ye mbon anaa ye Efik. Ke ini ukara mbakara ke idid Nigeria, mbogho Ibibio (Ibibio Union) ema eyem ukara British edioọọmmọ nte nda ke idem Obio Noah (1988). Mbon Anaan, Efik, Ekid, oron ye Ibeno enwana enyin, eduuwem, ye mbed mme mbon Ibibio usem ọmmọ ony∧n adubiotto. Nwuo nda ke otu usem ami odo Ibibio ye efik ke idid Nigeria ke emana mfịn ediọñño ọmmọ nte mme ọduuk usem Ibibio etaa iko Ibibio.
Usem ami akpeene ukem nte mme asem usem ami ke etimmeka mme emana ke mme edem. Kpos∧k nte mb∧k uwewed usem ami odoho mb∧k idaha ami. Eke nekkewed usem ami esio ke isua 1983, Jefferus (1935: 106), awed ke akpa udomo ukeme adiwed usem Ibibio eke kan ke ibad umemek.
Ke isọñ Ibibio mme utom se ibaña edoño utọ inwan, ukọ iyak ye uyam udua. Ke ini nkan obod se inîene ndoon ye ikot etọhọinwañ,mbon se ibana ke mben mmọọñ nte INE enam utom uko iyak, utom uyam udua adiado utom mbon esinnekke ke ufuọd obio, ọmmọ edisinne ke ufuọd andibod, ye andidep. Afid utom ami ke obod Ibibio ama añîeñemme mkpodoho odo ekeseehe ekama enaña mme utom ami. Kpos∧k nte odoho mbom mbakara eben mme mkpodoho ọmmọ edak edi man akpe mmana iyakka nnyin, odo ikpinamma utom inwan mben esion atidde ke obod Ibibio.
Ntak odoho mme owo idinieneke udon aba ke utọ iwa mben ufọk anam yak aba nte mme mkpodoho inwan Ibibio as∧k osoomo us∧k-us∧k, ke ntak odo anam nduuno ami akid ufon adiwed mme mkpodoho iwa ami nnim nte odo adinwam ke aditim usem ye eduusem Ibibio nnim yak ufa emana edikid
Nduuno ami aya aka iso adideed mme mkpodoho iñwan ke Ibibio,ke adiwed mbaana ommo keed eked yemeufon ọmmọ nko.
Nte ema ekewewed ke mbon Ibibio ke esed eke edono mme anam utom iwa odo ke mfin utu ke emana ami edippe ndaaha uto inwan ke ibbio yak akedukemme ye ake idid mfen etimme esesin akaiya unwana ọk∧k ke afan utom okonsid, odo nduuno anam yak ediono ke utu anyen afid owo se ibana ke obio mbakara enam utom inwan.Ke uto usnn ami ndidia isoppo inanna ke idid odo ommo eny∧n eda ke adiyam nnọ idid mfen sia utu anyen afid owo ke id∧n odo enana utom inwan. Ata akpan mfina abaha ke ufan uwed mbaa mkpodoho utom iwa ke Ibibio odo ke uwak mme mkpodoho ami ibanake aba, dana nte abaha ke afañ eduuwem, ayem se ekpewed mme mkpodoho ami nnịm, nte odo adiben ufọn idi ke ut∧m mb∧k nnyịñnniím ye utom kpọs∧k odoho mme anam utom ukwak es∧kkọ ebobod mme mkpodoho mfen. Seignobos (2000).
1.2 MFINA ABAHA
Ataa akpan mfina odo abaha odo anam nduño ami akitte odo ke ataa uwak mbon Ibibio esesìínunam utom iñwañ ke ntak odo us∧k mkpodoho iñwañ asoomo.
Mme mfina mfen anam nduuñọ akịtte edooño:
i. Mme asem Ibibio esiin afid mkpodoho ye eduuwem ọmmọ ekpono uwọwọọd eduuwem mbakara.
ii. Mme owo iwakka adinam iñwan mben ufọk aba, ke utọ ntak odo man emana mfen edikood ñkpọ ebaa eny∧ ediọọmme mkpodoho iñwan Ibibio odod se ewed ebono.
iii. Uwak iwaad ke emana mfịn idioñọke mme enyiñ mkpodoho iñwañ ibibo.
1.3 NTAK NDỤỤÑỌ
Ataa akpan ntak odo anam nduuọ ami anamma nduuọ odo adiwed mme mkpodoho utom iñwañ Ibibio nnim. Mme ntak mfen odo enamma nduuno ami ake doñño:
i. Adiyara ifu od∧dkkọ adike utom iñwañ ke isọñ Ibibio
ii. Aditịmme ndeme esid mme owo ke baña utom iñwañ ke isọñ Ibibio
iii. Adinam yak ufa emana enie ifiok ebaña mme utọ mkpodoho iñwañ se ibana ke isọñ Ibibio.
1.4 UFỌN NDUUÑỌ
Ufọñnduuñọ ami aba ke ntak odoho ndito ufọk ñwed, mme ete ye eka nditọ, mme okood nduuñọami ye afid uduod owo eya ekịd mme ufọn ami:
i. Nditọ ufọkñwed ntaifiọk ebaha ke afañ ukpeeb usem Ibibio ema ekood nduuñọami eya esịn ifịk ke adikpeeb usem ami.
ii. Mme ete ye eka ndito eya ekid ufọn adinam yak nditọ ọmmọ enieñe ifiọk ebana enyịñ mkpọ.
iii. Mme andikpeeb eya ekop inemesit adi dippe ndaha usem Ibibio ke adisịn idem mkpeeb nditọ ibaña edu uwem ye ubọk utom ọmmọñko.
iv. Mme owo eya ekịd ufọn utọ iñwañmben ufọk
v. Nduuñọ ami aya akaa ayañ ke adidemme nditọ ifiọk mbaña mme us٨k mkpodoho iñwañ.
1.5 MBUUME NDUUÑỌ
Ke ufuọd nduuñọ ami mme mbuume se ikibaaña ekedoño:
i. Nte mbon Ibibio es٨k enam utom iñwañ aba nte esed?
ii. Odo nte mbon Ibibio es٨k enanaña utom iñwañ aba nte esed ke emana mfin?
iii. Odo nte ndito emana mfịn ekan utom iñwañ enam aba?
iv. Mme ete ye eka nditọ eníeñe udọñadikpeeb ndito ọmmọ ñkpọ mbaña utom iñwañ ke emana mfin?
v. Odo nte mmọes٨k ekama mme ñkaan mkpodoho iñwañ aba ?
1.6 NTAÑ NUUK
Mme ñkpọ odo ake kpanna adid٨k nkaa ntọt٨ñọ-ntọt٨ñọ ke nduuñọ ami aketo ke una
.